Suicidi.info

Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika Pharmacotherapy of Suicidality in Schizophrenic Patients Vera FolnegoviÊ malc1, Neven Henigsberg2 1Klinika za psihijatriju, Psihijatrijska bolnica VrapËe 2Hrvatski institut za istraæivanja mozga, Medicinski fakultet Saæetak Suicidalnost je vrlo vaæna i Ëesta pojava u shi- Summary. Suicidality is a very important and fre- zofrenih bolesnika i javlja se kod do 50 % bolesnika tijekom quent event in schizophrenic patients, occurring in up to æivota. Do 20 % shizofrenih bolesnika æivot zavrπi suicidom. 50% of patients during lifetime. Suicides in schizophrenic Suicidi shizofrenih bolesnika uz neka zajedniËka obiljeæja sa patients, although sharing some characteristics with sui- suicidima opÊe populacije imaju i specifiËna obiljeæja upravo cides in general population, have also specific features for za tu dijagnostiËku skupinu. RiziËni Ëimbenici za suicid shi- this particular diagnostic group. Risk factors for suicide in zofrenih bolesnika su primarno kliniËki (sumnjiËavost, perse- schizophrenic patients are primarily clinical (suspicious- kutornost, dezorganiziranost, imperativne halucinacije, impul- ness, persecutory delusions, disorganization, imperative zivnost, depresivnost) ali i posljediËni nepovoljni socioeko- hallucinations, depression), but also consequent untowardsocio-economic, marital, work, emotional, degrading, stig- nomski, maritalni, radni, emocionalni, degradirajuÊi, stigma- matizing and similar factors. It is necessary to pay attention tizirajuÊi i sliËni Ëimbenici. Potrebno je voditi raËuna o mogu- to possible occurrence of adverse side effects, both in their Êem nastanku nepoæeljnih nuspojava, kako o njihovom direk- direct action upon suicidality and in possible action in tnom djelovanju na suicidalnost tako i o moguÊem djelovanju decreasing compliance, thus lessening the efficacy of a pre- na smanjenje komplajnsa a time i na smanjenje uËinkovitosti scribed drug. In this regard, it is necessary to perform ade- ordiniranog lijeka. S tim u svezi potrebno je provoditi adek- quate and individually specific type of therapy. That primari- vatnu i individualno specifiËnu vrstu terapije. To u prvom redu ly means implementation of adequate psychopharmacother- znaËi provoditi adekvatnu psihofarmakoterapiju u smislu apy in the sense of reducing the mentioned symptoms. Ther- povlaËenja navedenih simptoma bolesti. Terapiju treba apy should be commenced as early as possible and in cor- zapoËeti πto je moguÊe ranije i u adekvatnoj dozi, kako se ne responding dose, in order to avoid development of adverse bi razvili nepovoljni posljediËni (sekundarni) Ëimbenici (gubi- secondary factors (loss of emotional and social relation- tak emocionalnih i socijalnih veza, gubitak posla, spuπtanje ships, loss of workplace, lowering on social scale, etc).In na socijalnoj ljestvici i sliËno). U spreÊavanju tih sekundarnih preventing these secondary events adequate pharmacother- pojava vaæna je dakle i adekvatna farmakoterapija i brojne apy and numerous psychosocial methods and actions are KljuËne rijeËi: Suicidalnost, psihofarmakoterapija, shi- Key words: suicidality, psychopharmacotherapy, schizo- phrenia, depression, parasuicide, antipsychotics Epidemioloπki podaci ukazuju, da se krivulje stopa izvr- bolesnika prepoznato i dijagnosticirano, a da ih je samo πenih suicida u odreenim populacijama svijeta tijekom 10% adekvatno lijeËeno. Joπ je Esquirol smatrao, da je vremena mijenjaju. Vjerojatno je razlog tome taj, πto se svatko tko izvrπi suicid duπevno bolestan. Ta je tvrdnja mijenjaju i sociokultiurni i drugi uvjeti æivljenja, ali i Ëi- kompaibilna s opÊe medicinskim vjerovanjem, da je njenica da suicide treba razmatrati s razliËitih stano- nagon za odræanjem sebe samog osnovni bioloπki nagon viπta, dakle kao heterogenu pojavu. Najme, suicid psi- (2), a suicid je sasvim sigurno inkopatibilan s tim na- hotiËne osobe uglavnom se bitno razlikuje od suicida gonom. RazliËito od toga, Kraepelin (3) smatra da je sa- nepsihotiËne osobe pa Êemo u ovom Ëlanku prikazati mo 30% poËinitelja suicida manifestno duπevno bole- samo terapiju psihotiËnog suicidalnog bolesnika. Sma- tramo, da je meu osobama koje æivot zavrπe suicidom Za razliku od psihijatara Durkheim (4) traæi objaπnjenje velik udio onih, koji su prepoznati i lijeËeni duπevni za suicid ne u pojedincu, veÊ u druπtvu, ili bolje reËeno bolesnici, a isto tako i onih, koji su imali psihiËke pote- u interakciji pojedinca i druπtva i razlikuje tri osnovne πkoÊe, ali nisu bili lijeËeni. U prilog tom vjerovanju gov- vrste suicidanata, dajuÊi prije svega znaËenje disparite- ore i podaci SZO da je npr. samo 50% depresivnih Vera FolnegoviÊ malc • Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika • osobe koje su jaËe izdvojene iz skupine u kojoj æive spolu, podjednako je suicid zastupljen i kod muπkaraca • osobe koje su preintenzivno identificirane sa zajedni- i kod æena, a πto je razliËito u odnosu na stopu suicida • osobe koje podlegnu slabostima normi druπtva koje- De Hert i Peuskens (16) navode slijedeÊe riziËne Ëim- Ako bismo duπevnog bolesnika pokuπali uvrstiti u Durkheimove skupine, on bi pripadao prvoj skupini, jer je po prirodi svoje bolesti sam sebe izdvojio iz druπtva ukojem æivi i "otiπao" u vlastiti svijet. No, nije sve psihoti- Ëne bolesnike koji poËine suicid moguÊe svrstati u tu U R Hrvatskoj postoji evidencija o izvrπenim suicidima posljednjih dvadesetak godina i prema tim podacimastopa izvrπenih suicida u opÊoj populaciji tijekom poslje- dnjih dvadesetak godina je uglavnom konstantna (5, 6, 7). Doπlo je meutim do promjena u odnosu na spol,dob i naËin izvrπenja suicida (6).
»injenica, da i ovi autori istiËu viπi rizik za muπkarceupuÊuje na potrebu daljnjeg istraæivanja naπe populacije Studija doæivotnog praÊenja reprezentativnog uzorka shi- i iznalaæenje razloga specifiËnosti naπe populacije u zofrenih bolesnika R Hrvatske pokazuje da se æivotni tome πto ne nalazimo znaËajno veÊi rizik za suicid shi- rizik za suicid dosiæe do 20 %, πto znaËi da Ëak svaki peti zofrenih muπkaraca u odnosu na shizofrene æene.
shizofreni bolesnik æivot zavrπi suicidom. SliËni rizik zasuicid je i u depresivnih bolesnika, a potom slijede ovis- Shizofreni bolesnici vrπe najËeπÊe suicid vjeπanjem (17).
nici i osobe s posttraumatskim stresnim poremeÊajem U usporedbi naËina vrπenja suicida u naπoj populaciji (PTSP) ostalim anksioznim poremeÊajima (8).
prije rata i tijekom ratnih i poratnih godina uoËene suvelike promjene u naËinu vrπenja suicida u opÊoj popu- Meltzer (9) smatra, da suicid uvelike pridonosi mortal- laciji. ZnaËajno je porastao naËin vrπenja suicida vatren- itetu shizofrenih bolesnika i da aproksimativno 10 % tih im oruæjem u opÊoj populaciji, a nije doπlo do promjene bolesnika umire zbog suicida. NavodeÊi radove Niskane- u naËinu vrπenja suicida u shizofrenoj populaciji. Shi- na i sur. (10) i Plananskog i Johnstona (11) iznosi da zofreni i nadalje najËeπÊe vrπe suicid vjeπanjem. U opÊoj oko 50 % shizofrenih bolesnika tijekom svog æivota po- populaciji Hrvatske unatoË konstantnosti stopa suicida kuπa suicid, πto znaËi svaki drugi bolesnik. Podaci u nas opÊe populacije doπlo je do porasta suicida u mlaih ne upuÊuju na tako visoki postotak parasuicida u shi- muπkaraca, dok se ta promjena nije evidentirala u shi- zofrenih bolesnika (8), ali i prema naπim podacima shi- zofrenoj populaciji. Podaci o suicidima za shizofrene zofreni bolesnik s anamnezom o parasuicidu predstavlja ukazuju na odreenu konstantnost kako u naËinu visoko riziËnog bolesnika za suicid, o Ëemu izvjeπÊuju i vrπenja suicida tako i prema spolu, πto bi moglo uputiti drugi istraæivaËi (12). Stopa suicida u shizofrenih je 8-50 na zakljuËak, da se u shizofrenoj populaciji radi o sui- puta veÊa u shizofrenoj nego u opÊoj populaciji (8, 13, cidu determiniranom prirodom bolesti, koja je jedinstve- 14, 15). Meltzer (9) smatra slijedeÊe Ëimbenike riziËnim na za muπkarce i æene, i da suicid shizofrenih nije deter- miniran utjecajem promjena u druπtv (veÊa dostupnost pozitivna anamneza suicida ili pokuπaja suici- Vrste suicida shizofrenih bolesnika Na osnovu kliniËkog iskustva i analiza podataka psiho-loπkih autopsija dobivenih od shizofrenih bolesnika koji su poËinili parasuicid smatramo, da se sam suicid kao i presuicidalni period kod shizofrenih bolesnika znaËajnorazlikuju od ostalih suicidanata (17).
neoæenjeni, socijalno izolirani ili nezaposleni Shizofreni bolesnici najËeπÊe izvrπe suicid u slijedeÊim visoki stupanj premorbidnog funkcioniranja slab terapijski odgovor i strah od buduÊe men- 1. uskoro po poËetku bolesti kada joπ imaju djelomiËni uvid u bolest i svoje stanje (u inicijalnoj fazi bolesti kada je ranije postojeÊi identitet djelomiËno nestao,a osjeÊaj vanjskih (bolesnih) sila i utjecaja je jak i U analizi ovih (9) riziËnih Ëimbenika nalazimo da se prema podacima u nas (8) evidentne razlike pokazujusamo u odnosu na spol. Najme, u naπoj populaciji nema 2. akutna faza bolesti pod utjecajem persekutornih znaËajne razlike u broju suicida shizofrenih bolesnika po sumanutosti i/ili persekutornih halucinacija obiËno Vera FolnegoviÊ malc • Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika imperativnog karaktera. »est je suicid i kod floridnih hipohondrijskih sumanutosti i cenestopatskih halu-cinacija kao i manifestne ambivalentnosti i dezorga- 3. u stanju postizanja djelomiËne ili dobre remisije s Meu najËeπÊe navoene bioloπke Ëimbenike koji se razvojem uvida u bolest a uz prateÊe nepovoljne so- dovode u svezu sa suicidalnim ponaπanjem, parasui- cijalne, maritalne, obiteljske i egzistencijalne uvjete cidom i suicidom ubrajaju se genetski Ëimbenici i/iliporemeÊaj u serotoninergiËnom sistemu. Smatra se da 4. nakon demisije uz prateÊe loπe socijalne i obiteljske bi poremeÊaj serotoninskog sistema mogao biti nadre- en genetskoj determiniranosti suicidalnosti. U visoko 5. kao posljedica akatizije i drugih nuspojava suicidalnih osoba evidentirana je poviπena razina 5-HIAA(5-hidroksiindoloctene kiseline), metabolita seritonina.
Vrijednosti 5-HIAA niske su u cerebrospinalnom likvoru Shematski prikaz stupnja rizika za suicid shizofrenih osoba, koje su na nasilniËki naËin poËinile suicid, kao i opÊenito kod nasilnih osoba. Poviπene vrijednosti adre-nalina i noradrenalina u krvi evidentirane su kod nekih Ako u shizofrenih bolesnika pokuπamo primijeniti pravi- izrazito anksioznih osoba kao i kod osoba s Posttrau- lo postojanja 3 A (agresivnost, apel i ambivalentnost) matskim stresnim poremeÊajem, te kod nekih suicidal- kao osnovnih znaËajki suicidalnosti opÊenito (a ne nih bolesnika. PET i postmortem studije suicidanata uka- specifiËno za shizofrene bolesnike), smatramo oprav- zuju na moguÊu vaænost ventralnog prefrontalnog kortek- danim uvaæiti samo ambivalentnost kao bitni Ëimbenik sa za eventualno agresivno i suicidalno ponaπanje.
od navedena 3, ali je zato vaæno pridodati veliko znaËe-nje produktivnih simptoma prije svega sumanutosti, Kao πto je iz navedenog vidljivo, bioloπki aspekti vide sui- halucinacija i dezorganiziranosti, kao vrlo znaËajne Ëim- cidalno ponaπanje primarno kao agresivitet, koji je usm- benike nuspojave, dakle jatrogene Ëimbenike. Isto tako jeren prema samome sebi. U analizi suicidalnosti shi- vaæno je spuπtanje na socijalnoj ljestvici i loπ braËni sta- zofrenih bolesnika kliniËki nismo uvijek kadri prepoznati tus. Nuspojave farmakoterapije i nepovoljni socijalni i obiteljski Ëimbenici vrlo su Ëesto u korelaciji s kliniËkom U tumaËenju bioloπke osnove medikamentoznog smanjenja suicidalnosti Meltzer (18) polazi od Ëinjenice, Shizofreni bolesnik dakle najËeπÊe vrπi suicid pod djelo- da sniæenje stupnja dopamina i noradrenalina mogu vanjem simptoma i znakova svoje bolesti, pa iz toga pridonijeti depresiji a moæda i suicidalnosti. Klozapin proizlazi, da je u prevenciji suicidalnosti shizofrenih utjeËe na porast dopamina i noradrenalina u prefrontal- bolesnika najznaËajnija adekvatna i pravovremena far- nom korteksu, a povezan je i s normalizacijom dopamin- makoterapija osnovne bolesti a time i njezinih nega- skih i serotoninskih funkcija (zbog relativno slabe blokade dopaminskih receptora u mezolimbiËkoj regiji i suicidalnog rizikakod shizofrenih boles-nika Vera FolnegoviÊ malc • Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika down-regulacije serotonin2A receptora. Smatra da ta U novije vrijeme kao sredstvo izbora u lijeËenju psi- modulacija moæe biti bioloπka osnova redukcije suicidal- hotiËnih suicidalnih bolesnika bilo u akutnom stanju bilo kod prolongirane suicidalnosti i/ili u prevenciji suicidal-nosti u visoko riziËnih osoba smatraju se novi antipsi-hotici (20). U literaturi se razlikuju klasifikacije antipsi- hotika i susreÊe se susreÊe viπe modela klasifikacijaantipsihotika. AmeriËki autori uglavnom dijele antipsi- U svezi s navedenim o riziËnim Ëimbenicima kako na hotike na nove i klasiËne ili na antipsihotike stare i nove naπoj populaciji tako i prema podacima iz literature, generacije. Europski autori su u klasifikaciji obiËno jasno proizlazi da bi idealni antipsihotik bio i idealno mnogo precizniji i vrπe klasifikaciju na viπe podtipova, sredstvo u prevenciji suicidalnosti shizofrenih bolesnika, dijeleÊi antipsihotike na stare ili prve generacije /pri- dakle idealni antisuicidant shizofrenih i ostalih psiho- marno dopaminargiËne s posebnim afinitetom za D2 ali tiËnih bolesnika. Naravno, taj bi antipsihotik trebao biti bez regionalne selektivnosti djelovanja/, drugu gen- primijenjen odmah po poËetku psihotiËnih simptoma i eraciju /takoer primarno dopaminergiËne ali sa selek- znakova dok se joπ ne razviju negativni socijalni i drugi tivnosti u regionalnosti djelovanja koja determinira bolju posljediËni Ëimbenici bolesti, koji su takoer visoko podnoπljivost, odnosno manje nuspojave/, treÊu gen- riziËni (sekundarni) Ëimbenik. Dakle, u lijeËenju psi- eraciju /serotoninergiËno-dopaminergiËne/ i dr. U ovom hotiËnog suicidalnog bolesnika u akutnoj fazi primarna je tekstu koristimo podjelu na nove i stare, odnosno samo antipsihotiËna terapija u dovoljno visokim dozama i uz prvu i drugu generaciju radi toga πto se ta klasifikacija stalni struËni nadzor. U takovim je situacijama indicirana koristi u poglavlju Novi antipsihotici u ovom broju Medi- hospitalizacija u intenzivnim odjelima psihijatrijskih ustanova. U sluËajevima akutno psihotiËnog suicidalnog U nas su od novih antipsihotika registrirani klozapin, bolesnika opravdana je i nuæna hospitalizacija i bez pris- rispolept, olanzapin i quetiapin koji uz antipsihotiËno tanka samog bolesnika, jer u tim sluËajevima postoje i imaju i antidepresivno djelovanje, a zbog blaæih i za sub- prema Zakonu o zaπtiti osoba s duπevnim smetnjama jektivni doæivljaj bolesnika lakπe podnoπljivih nuspojava ispunjeni uvjeti za prisilno zadræavanje i prisilnu hospi- osiguravaju bolji komplajns (21). Kako su ovi antipsi- hotici uz djelovanje na dopaminergiËni sustav aktivni i u Od klasiËnih antipsihotika u takovim se sluËajevima serotoninergiËnom sustavu, njihova uËinkovitost kom- najËeπÊe primjenjuje (od u nas registriranih antipsihoti- patibilna je s bioloπkim nalazima suicidanata (22), ali je ka) haloperidol uz po potrebi dodatnu terapiju brzog razliËita od Meltzerovog navoda (18, 19). U veËini se smirivanja benzodiazepinima. KlasiËne antipsihotike radova prednost daje klozapinu (23). Istraæivanja kloza- opravdano je primijeniti u sluËaju poznavanja bolesnika i pina u prevenciji suicidalnosti na veÊim populacijama Ëinjenice da nije sklon razvoju akatizije i drugih nuspoja- va, te procijeniti da li bolesnik nema akatiziju od even- Klozapin zbog svog πirokog antipsihotiËnog i antiagre- sivnog a vjerojatno i antidepresivnog djelovanja pokriva Tablica 1. VeÊa kliniËka istraæivanja klozapina u prevenciji suicidalnosti ZnaËajno niæa suicidalnost (za 86%) u skupini koja je dobivala klozapin 80% smanjena stopa suicida kod bolesnika 83% smanjena stopa suicida kod bolesnika CNR usporeeni s dokumentacijom o uzroku smrti) Terapija klozapinom povezana sa smanjenom stopom suicida (godiπnja stopa 0,13% prema0,63%) 5 puta smanjena stopa suicida kod bolesnika Stopa suicida 3.6 puta veÊa kod bolesnika Vera FolnegoviÊ malc • Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika veÊi broj psihotiËnih simptoma koji se dovode u svezu shizofrenog bolesnika samo jedna od viπe vrsta terapije.
sa suicidalnoπÊu. Osim toga, iznimno rijetko izaziva aka- Uz nju svakako treba provoditi i radnookupacionu, tiziju, koja predstavlja jedan od riziËnih Ëimbenika suici- razliËite druge vrste individualno prilagoene socio ter- dalnosti psihotiËnih bolesnika. Potrebno je u suicidalnih apije i kognitivno-bihevioralnih metoda kako s bolesni- bolesnika primjenjivati viπe doze klozapine (do 600 mg, cima tako i s kljuËnim Ëlanovima njihovih obitelji. Psiho- iznimno i do 900 mg). Na osnovu rezultata multicen- terapijske metode su u praksi rijetke, iako se povrπnije triËne randomizirane studije InterSePt (International Sui- metode Ëesto primijenjuju. Vrlo veliko znaËenje treba cide Prevention Trial) koja je zapoËela 1998. godine dati antistigmatizirajuÊim programima i programima na (18), a u kojem su sudjelovale i dvije Psihijatrijske klini- maksimalno moguÊem o Ëuvanju kvalitete bolesnika i nji- ke iz Hrvatske (VrapËe i Rebro), FDA je odobrila novu hovih obitelji. Vrlo je vaæno psihijatrijsku sluæbu orga- indikaciju za klozapin: rekurentno suicidalno ponaπanje nizirati da hospitalno lijeËenje postane samo dio u bolesnika koji boluju od shizofrenije i shizoafektivnog ukupnog tretmana, tj da vanbolniËka skrb postane pri- poremeÊaja. To je prvi sluËaj da je neki lijek dobio od marna, a ne da se bolnice i odjeli smanjuju i zatvaraju FDA odobrenu indikaciju za suicidalnost. Moæda zbog (jer joπ uvijek nemamo viπu stopu kreveta od ostalih toga do sada u dostupnoj literaturi nije bio spominjan zemalja u Europi), a vanbolniËke institucije ne osnivaju, algoritam lijeËenja suicidalnosti, ukljuÊiv i Hrvatski algo- ritam lijeËenja shizofrenije (24) Potreban je oprez pri UnatoË brojnih navedenih specifiËnosti suicidalnosti shi- primjeni klozapina zbog moguÊeg djelovanja na bijelu zofrenih bolesnika potrebno je organizirati i provoditi i krvnu sliku (agranulocitoze), pa je neophodno kon- opÊe nacionalne antisuicidalne programe, kako za shi- tinuirano monitoriranje. Kod evidentirane depresije shi- zofrene bolesnike tako i za ruziËno suicidalne u opÊoj zofrenih bolesnika preporuËa se dodati augmentativnu terapiju (npr. litijeve soli). Kod izrazito agitiranih i agre-sivnih bolesnika u cilju smirivanja potrebno je dodati uzklozapin i dodatna sredstva u skladu s algoritmom lije- Ëenja agitiranih shizofrenih bolesnika (24).
U analizi razloga uËinkovitosti navedenih antipsihotika Suicidalnost shizofrenih bolesnika je Ëesta i prema na suicidalnost, nameÊe se pitanje da li je primarni anti- podacima studija doæivotnh praÊenja shizofrenih bolesni- psihotiËni uËinak uz eventualni i antidepresivni uËinak, ka od 15-20 % shizofrenih bolesnika æivot zavrπi suici- ili ti antipsihotici posjeduju i neko specifiËno antisuici- dom. Tako visok postotak upuÊuje na potrebu provo- dalno (ili moæda antiautoagresivno) djelovanje. »injenica enja sustavnih preventivnih programa. Uz Ëimbenike ri- je, da oni imaju i daleko bolji compliance koji osigurava zika za suicid opÊe populacije, shizofrena populacija pokazje i svoje specifiËne riziËne Ëimbenike koji prije Kod bolesnika, koji pokazuju terapijsku refrakternost na svega proizlaze iz prirode same bolesti, a potom i sekun- preporuËenu farmakoterapiju ili loπu podnoπljivost s raz- darnih posljediËnih Ëimbenika, koji su uglavnom socijal- vojem ozbiljnih neæeljenih dogaaja u obzir dolazi i elek- ne prirode. Bioloπke spoznaje o suicidalnosti posljednjih su godina znatno veÊe, ali one joπ uvijek nemaju veÊepraktiËno znaËenje osim s podruËja psihofarmakotera-pije. Miπljenja smo, da su novi antipsihotici podobniji u Ostali terapijski pristupi prevenciji lijeËenju suicidalnih shizofrenih bolesnika prije svegaporadi za bolesnika boljeg subjektivnog doæivljaja podnoπljivosti, a time i boljeg komplajnsa. FDA je odobri-la klozapinu indikaciju za prevenciju suicidalnosti. U Kao πto je navedeno u riziËnim Ëimbenicima za suicid uz procjeni suicidalnosti shizofrenih bolesnika neminovo je Ëisto kliniËke postoje i brojni drugi vrlo nepovoljni soci- njihovo kontinuirano praÊenje i pravovremeno lijeËenje jalni, maritalni, egzistencijalni, stigmatizirajuÊi i sliËni kako s ciljem otklanjanja simptoma tako i preveniranja Ëimbenici. Oni su obiËno trajanjem bolesti sve viπe izra- posljedica na planu socijalnog, emocionalnog i materi- æeni i ËeπÊi precipitirajuÊi Ëimbenici u poticanju bilansnih jalnog propadanja. U cilju prevencije suicidalnosti nemi- razmiπljanja i suicidalnosti posebno u bolesnika u djelo- novna je izrada i provoenje nacionalnog programa pre- miËnoj i dobroj remisiji. Zbog toga je psihofarmakoter- apija, iako vjerojatno najvaæniji vid terapije suicidalnog Vera FolnegoviÊ malc • Farmakoterapija suicidalnosti shizofrenih bolesnika FOLNEGOVI∆ MALC V. Suicidalnost- pristup, pojmovi i BLACK DW. Mortality in schizohrenia- the Iowa Record- definicije, Prepoznavanje, rano otkrivanje i spreÊavanje Linkage study. A comparison with general population suicidalnosti. Marko M, Zagreb, 1999.
mrtality. Psychosomatics 1998;29:55-60.
KOCIJAN-HERCIGONJA D, FOLNEGOVI∆-MALC V. Pre- DE HERT M, PEUSKENS J. Paychiatric aspects of suici- vencija suicidalnosti. Prevencija suicidalnosti, Min- dal behavior. Schizophrenia. The international Hanbook istarstvo hrvatskih branitelja, Zagreb 2001.
of Suicide and attempted Suicide. Hawton & Heeringen KRAEPELIN E. Psychiatrie. 8th Edn. Leipzig: Barth 1909.
DURKHEIM E. Le suicide. Paris: Librairie Felix, Alcan DE HERT M, PEUSKENS J. Suicide in schizophrenia.
Acta Psychiatrica Belgica 1998;37-45.
KOCIJAN-HERCIGONJA D, FOLNEGOVI∆-MALC V. Pre- FOLNEGOVI∆-MALC V. PTSD in eastern Europe. The poznavanje, rano otkrivanje i spreÊavanje suicidalnosti.
Croatian expirience - Psychiatric and personal perspec- tive. Proceedings of 10th ECNP congres. Viena-Austria1998.
FOLNEGOVI∆-MALC V, FOLNEGOVI∆ Z, MIMICA N,HENIGSBERG N. Epidemiologija shizofrenih bolesnika. U MELTZER HY, Suicide and Schizophrenia, Clozapine and the InterSePT Study, J Clin Psychiatry 1999;60,12, 47-50 HOTUJAC LJ, VELDI∆ M, GRBIIN J. Epidemiologija sui-cida u RH. Prevencija suicidalnosti. Ministarstvo MELTZER HY & OKAYLI G. Reduction of suicideality dur- ing clozapine treatment of neuroleptic-resistant schizo-phrenia: Impact of risk benefit assessment. American FOLNEGOVI∆-MALC V, FOLNEGOVI∆ Z, MIMICA N, FOL- Journal of Psychiatry 1995; 152:183-90.
NEGOVI∆ P. Prevalence of suicide among schizophrenicpatients during the life-long follow-up.Schizophrenia VERKES RJ, COWEN Ph J. Pharmacotherapy of suicidal ideation and behaviour. The international Hanbook ofSuicide and attempted Suicide. Hawton & Heeringen MELTZER H Y. Suicidality in Schizophrenia: A Review of the Evidence for Risk Factors and Traetment Options,Schizophrenia and Other Related Psychotic Disorders, KUPFER DJ, SARTORIUS N. The Usefulness and Use of Second- Generation Antipsychotic Medications. CurrentOpinion in Psychiatry 2002;Vol 15, Suppl 1.
NISKANEN P, LONNQUIST S, ACHTE K. Schizophreniaand suicide. Psychiatr Fennica 1973;223-227.
TRÄSKMAN-BENDZ L, MANN JJ. Biological Aspects ofSuicidal Behaviour. The international Hanbook of Sui- PLANANSKY K, JOHNSTON R. The occurrence and char- cide and attempted Suicide. Hawton & Heeringen 2000; acteristics of suicidal preoccupation and acts in schizo- phrenia. Acta Psychiatr Scand 1971;47:473-83.
REINSTEIN MJ, CHASONOV MA, COLOMBO KD, JONES MORTENSEN PB, JUEL K. Mortality and causen of death LE, SONNENBERG JG. Reduction of Suicidality in in first admitted schizophrenics patients. Br J Psychiatry Patients with Schizophrenia Receiving Clozapine. Clin ALLEBEC P. Schizophrenia: A life-shortening disease.
TRKALJ IVEZI∆ S I SUR. DijagnstiËke i terapijske smjer- nice (algoritam) za lijeËenje shizofrenije. LijeË Vjesn2001; 123:287-292.

Source: http://www.suicidi.info/files/07Folnegovic.pdf