Untitled

R A M Ó N M Á I Z
… not merely a nation but a teeming nation of nations Walt Whitman. Leaves of Grass. “Preface”, 1855 Entre nacionalismos de Estado e naciona- autónoma e substantiva, a teoría normativa do lismos contra o Estado, o federalismo plu- federalismo, para responder a problemas e desa- ralista semella orfo de filosofía política, fíos das modernas democracias, non pode resultar como asoballado por un endémico silencio nor- allea aos desenvolvementos da teoría positiva, nin mativo. Defenderemos nestas páxinas a necesi- aos avances da política comparada do federalis- dade dunha teoría política (non xurídica, non mo. Pola contra, dotada dunha nova modestia nas empírico-positiva) do federalismo plurinacional súas pretensións, debe resultar, no máis estrito que reenvía, á súa vez, a un triplo labor norma- senso, contextualista, e elaborarse, superando a tivo: o abandono da teoría liberal do Estado- tradición endémica das “mesas separadas”, no nación, a superación pluralista da tradición interior da máis ampla disciplina da ciencia polí- federal dominante (federalismo nacional), e unha análise crítica das teses do “nacionalismo liberal” desde unha perspectiva republicana.
exporemos neste texto cinguiranse a dúas asun- Nesta orde de cousas, resulta preciso abandonar cións básicas: 1) o federalismo constitúe non soa- ante todo a ríxida separación entre federalismo e mente unha fórmula institucional específica de federación (King 1982, Elazar 1987, Burgess descentralización política ou acomodación, mais 2006); isto é: entre as teorías, movementos e unha auténtica filosofía política, un modelo nor- ideoloxías que postulan fórmulas e solucións mativo de democracia baseado na convención e federais, e os sistemas políticos federais empiri- no pacto, claramente diferenciado do liberalismo camente existentes, debedores de ideas, tradi- e do comunitarismo, e inscrito no corazón cións, contextos, experiencias e traxectorias mesmo da democracia republicana; e 2) o federa- históricas específicas. En suma, resulta impres- lismo discorreu historicamente en dúas tradi- cindible unha argumentación autónoma que cións ben diferenciadas: unha monista, derivada atenda a federación canto arquitectura institu- da experiencia norteamericana da construción cional dunha orde política xusta, ou o que é o federal do Estado-nación, que foi a predominan- mesmo: ao valor político moral do principio te (federalismo nacional); e outra pluralista, federal (Gagnon 1999: 76). De feito, hoxe máis minoritaria, destinada a reconciliar identidades que nunca, de Canadá a Iraq, de España a India, locais, rexionais ou nacionais diferentes e super- de Bélxica a México, cuestións capitais para a paz, a liberdade, a igualdade e a estabilidade po- Endebén, dar conta de a) a síntese de autogo- lítica atópanse vencelladas á concepción e de- berno e goberno compartido, de unidade e diver- seño das federacións. E este deseño require a sidade, da federación como deseño conceptual discusión normativa, tanto como a empírico- dun Estado de Estados; así como, b) da coexis- positiva, sobre os valores, solucións institucio- tencia de diversas nacións dentro dun mesmo nais e políticas públicas federais.
Estado, fronte aos postulados do Estado-nación Neste sentido, a reintrodución da política e (tanto na versión do Estado nacional canto do das institucións, así como a endoxeneidade destas Principio das nacionalidades) require, á súa vez, últimas, por parte da más recente teoría do fede- polo menos dúas tarefas: a reformulación en ralismo de orientación empírica e comparada clave democrático-republicana do concepto clási- (Rodden 2004), abre a posibilidade dun diálogo co, organicista e prepolítico, de nación; e a cons- frutífero entre ambas as dúas dimensións —posi- trución dunha teoría normativa da democracia tiva e normativa—, que non pode senón benefi- federal. Ocupámonos da primeira noutros luga- ciar a ambas. En calquera caso, aínda que res (Máiz 2003, 2005), abordaremos aquí algúns T E M A S D O N O S O T E M P O
desenvolvementos preliminares da segunda das Ramón Máiz é catedrático de Ciencia Política na Universidade
de Santiago de Compostela. Os seus principais campos
A seguir abordaremos o silencio teórico, a de investigación son o nacionalismo, o federalismo comparado invisibilidade do principio federal no canon da e a teoría política. Os seus últimos libros son: Democracy, Nationalism teoría normativa liberal contemporánea, centrán- and Multiculturalism (coeditado con Ferrán Requejo), 2004; Ethnicisme donos por razóns de espazo na achega sobrancei- et Politique (coeditado con Jean Tournon), 2005; Nación y revolución: la ra de John Rawls. E analizaremos a natureza dos teoría política de E. Sieyès, 2007; e Nación y literatura en América vencellos comúns necesarios nun Estado de Esta- Latina, 2007. É vicepresidente da directiva do Comittee on Ethnicity dos e a tal efecto mostraremos a necesidade de and Politics da Internacional Political Science Association reintroducir no debate, debidamente reformula- e da Asociación Española de Ciencia Política.
O primeiro que sorprende na teoría canónica doliberalismo contemporáneo non é tanto, como seten dito con razón, a asunción acrítica da corres- pondencia entre Estado e Nación (un Estado =unha Nación), canto a insólita invisibilidade nor- mativa do principio federal. Como ten sinaladoWayne Norman recentemente: “os nosos mento- res —filósofos como Rawls, Nozick e Dwor-kin— calaron coma petos sobre os misterios do federalismo” (Norman 2006: 80). En efecto,como é ben sabido, Rawls considera que os deta- filosofía política, un modelo normativo lles institucionais dunha sociedade xusta debenabordarse unicamente con posterioridade ao momento no que as partes situadas na hipotética“posición orixinal” teñan fixado os Principios de Xustiza. Isto é, cando se levanta parcialmente oveo da ignorancia e os datos básicos da socieda- de, a opinión pública e a cultura política resultanreveladas. Os principios de xustiza, ademais, aplí- canse á estrutura básica e non deben reflectir tra-zos específicos de sociedades ou sistemas políticos concretos. Só unha vez que comezamosa alzar o veo da ignorancia e a albiscar os trazosxerais das nosas sociedades (pluralismo estatale/ou cultural, por exemplo), poderemos deseñarinstitucións que atendan a estas característicasespecíficas; pero sempre seguindo as pautas mar-cadas polos principios de xustiza que xa eliximos previamente na posición orixinal, baixo o veo da Pero vaiamos por partes. Resulta, ante todo, sorprendente o silencio teórico normativo do Endebén, entre outros extremos, este modelo liberalismo da igualdade sobre o principio fe- implica que as partes na posición orixinal asu- deral, o cal, desde Tocqueville, constitúe, así e men de facto: 1) a irrelevancia fundacional da dis- todo, un trazo distintivo e fundacional do mode- tribución multinivel do poder político (a lo. O feito é que a dimensión decisiva da com- posibilidade teórica dun “Estado de Estados”) pound republic (Madison), dun Estado de Estados, fronte ás pretensións centralistas de soberanía; e da articulación de autogoberno e goberno com- 2) a consideración das fronteiras políticas e cul- partido, da superación do concepto de soberanía turais do Estado como naturais, como dadas e —como medio 1) de construír a democracia en existentes “a perpetuidade” (Rawls 1993: 278).
Estados de amplas dimensións territoriais, forne- A primeira asunción supón que a pluralidade de cendo, ademais, 2) innovadores “remedios repu- vontades políticas e ámbitos constitucionais e blicanos para os problemas republicanos”— lexislativos no seo dun mesmo Estado de Esta- resulta elidido na fundamentación dunha teoría dos, constitúe un detalle menor, irrelevante en que aspira a fornecer as pautas normativas dunha calquera caso para a teoría da xustiza. A segunda orde política xusta. O “veo da ignorancia” volve, implica que a comunidade política realmente xa que logo, irrelevante o federalismo ao con- existente (Estado-nación) e con iso a superposi- siderar a federación como unha peculiaridade ción das dimensións políticas e culturais —isto é, institucional de segunda orde, derivada de cir- a imposibilidade, por definición, da coexistencia cunstancias históricas específicas, e desbotando a de varias nacións no seo dun mesmo Estado—, súa índole teórica, fundacional, de modo inxusti- se consideran indiscutibles e previas á xustiza e á ficado, ao postularse implicitamente que non equidade. Desta maneira, a cuestión da homoxe- debe entrar nin nos “principios de xustiza” nin na neidade e unidade do demos —cuestión, en rigor, “estrutura básica da sociedade”. Só unha vez que previa desde o punto de vista lóxico: ¿cal é o os principios de xustiza están fixados é o momen- pobo do Estado?— dáse por resolta fáctica e nor- to de levantar parcialmente o veo da ignorancia e mativamente na historia. A falacia naturalista en comezar a descender na escaleira da abstracción que se incorre —deducindo do que “é” (constru- para tomar en consideración as particularidades ción histórica do Estado-nación) un “debe” da cultura pública e a economía da cada socie- (ecuación estándar Estado = nación = lingua dade á hora de deseñar as institucións. Para nacional = historia nacional = .)— incorpora Rawls só en etapas avanzadas da posterior aterra- así, sen ningunha elaboración, un postulado que xe cara ao nivel xurídico institucional e lexislati- cega ab initio a posibilidade mesma de reconciliar vo empírico aparecería, acaso, a dimensión teoricamente, nos fundamentos, unidade e diver- sidade; isto é, abórtase toda reflexión sobre que Agora ben, ao tomar as fronteiras estatais como unidade e que diversidade resultan normativa- dadas e excluír a pluralidade de centros de xénese de vontade política como un elemento da estrutu- Reparemos en que estas premisas liberais con- ra básica, a teoría de Rawls e, en xeral, do liberalis- ducen a un corolario autoevidente e indiscutido: mo igualitarista, asume en positivo dúas hipóteses tómase como base da teoría da Xustiza o Estado en extremo problemáticas. Por sintetizalo ao máxi- nacional unitario. E iso nun dobre sentido, en mo: 1) fronte a Madison, un indisimulado retor- primeiro lugar considérase —contradicindo sen no á hipótese da soberanía, o concepto de Estado maiores explicacións, por certo, a tradición cons- soberano dotado dun único (ou último, ou orixi- titucional norteamericana— que a dimensión nario) centro de imputación do poder político; federal da república, o seu carácter de compound 2) fronte a Calhoun (á marxe doutras considera- republic, carece de relevo fundacional no que res- cións) a hipótese do Estado-nación, a coincidencia pecta aos principios; e en segundo lugar, dáse por de fronteiras culturais e políticas, a imposibilidade sentada teoricamente no modelo —seguindo teórica de que o demos poida consistir nunha plu- neste caso a tradición constitucional-nacionalista ralidade de demoi, e da existencia de comunidades EUA do centralized federalism— a superposición minoritarias que poidan sufrir eventualmente de fronteiras políticas e culturais, de tal xeito que opresión ou exclusión baixo a tutela estatal da o Estado nacional interpretado de modo monista como Estado-nación se blinda como unha sorte Agora ben, unha teoría que parte implicita- de autoevidencia válida para todos os Estados.
mente desde estas proposicións é unha teoría Posición esta, por certo, común para todos os seriamente eivada nos propios termos (“priorida- grandes pensadores do liberalismo igualitarista, de do xusto sobre o bo”), en canto asume sen de John Rawls a Ronald Dworkin pasando por argumentar postulados debedores, non de prin- cipios de xustiza obxecto dun eventual consenso superposto, mais dunha particular idea de ben.
A saber: a imposición estatal dunha doutrina com-prehensiva (nacionalismo maioritario) no tocante a un dos máis disputados problemas que teñendiante os Estados contemporáneos e a sociedade internacional (o pluralismo nacional).
Así e todo, a achega do federalismo a unha teoría da sociedade xusta é dunha relevancia fun-dacional normativa que excede con moito a mera concreción adxectiva e ad hoc que se lle concedenas últimas fases, isto é, lonxe dos “esenciais constitucionais”, do modelo de Rawls. Existenrazóns de peso non cativo para asumir que o político que goberna a sociedade enteira federalismo debe inscribirse no corazón mesmoda teoría normativa da democracia. Mencione-mos brevemente algunha delas.
superar a interpretación do Estado desde o con-cepto de soberanía, esa imaxe da que tanto custadesavirse, que remite á necesaria existencia dunúnico centro monopolizador de poder políticoque goberna a sociedade enteira. Pola contra, ofederalismo apunta inequivocamente a un siste-ma de goberno multinivel, integrado por diver-sos ámbitos de decisión e control. Postula anecesidade de superar a visión unilateralmentevertical, xerárquica, piramidal do Estado (Frie-drich 1968, Elazar 1987), substituíndoa porunha visión máis horizontal, competencial de ám-bitos diversos e coordinados do exercicio dopoder político. A federación consiste no deseñoinstitucional integrado, cohesionado e solida-rio dun Estado de Estados. Isto é, o federalismoimplica autogoberno substantivo e garantido dasunidades federadas; pero require así mesmo, enon en menor medida, cogoberno, goberno com-partido, implicación e participación das unida-des federadas na vontade política xeral dafederación.
Pero aínda máis, o federalismo articula de modo indisoluble a autonomía coa solidariedade,a diferenza coa cohesión, ou dito doutro modo,volve inseparables os dous principios da xustizarawlsianos, reformulados en clave territorial: aliberdade das comunidades federadas coa igual-dade interterritorial. Desta maneira, a lealdade áfederación e o seu correlato, o respecto ao auto-goberno dos Estados federados, non constitúesenón unha dimensión, decisiva, da lealdadeconstitucional cimentadora do liberalismo igua-litarista, do Estado social e democrático do derei-to. O federalismo podería ter como divisa, conmáis lexitimidade ca ningún outro sistema polí-tico, a celebrada tríade republicana: “liberdade,igualdade e fraternidade”. Pola contra, da mando centralismo monista da “République une etindivisible”, correlato teórico de “Une nationune” (Máiz 2007), tal e como sinalou hai moito tempo Pi i Margall: “unha república unitaria é solucións institucionais aos problemas de igual- unha monarquía con gorro frixio” (Pi i Margall Pero alén disto o federalismo, debedor da idea O Estado federal é, por definición, un Estado de pacto (foedus) entre comunidades para a reali- constitucional sen soberano, habida conta de que zación dun proxecto común, non pode represen- todos os poderes están garantidos, distribuídos tarse normativamente como unha estrutura en diversos ámbitos, así como limitados e some- cristalizada institucionalmente dunha vez e para tidos á Constitución da federación e as Constitu- sempre (Friedrich 1968). Vinculada, como xa cións/Estatutos dos Estados membros. E baixo o vimos, por definición, á idea de poder limitado, principio de competencia, que substitúe ao de de Constitución, pero tamén de gobernanza xerarquía, non existe lugar para poder ningún, do multinivel e de pacto, configúrase coma un pro- Estado ou dos estados federados, pretendida- ceso aberto de interacción entre actores institu- mente orixinario ou ilimitado. Repárase no cionais, que alcanza sucesivos estados de alcance de todo isto: á teoría continental-europea equilibrio ante as fortalezas xeradas pola expe- da soberanía popular unitaria (demos) como riencia de autogoberno e os desafíos que mostran poder constituínte e Constitución en singular cambiantes contextos internos e externos. O que (Sieyès), o federalismo inicial dos Federalist converte a federación en, por utilizar os xa clási- Papers opuña a teoría da soberanía popular plu- cos termos de Elazar, “a continuing seminar in ralista (demoi) como poder(es) constituínte(s) e governance” (Elazar 1987: 85). E sitúa, ademais, Constitución(s) compostos (Madison), ou mellor nun primeiro plano unha dimensión capital para aínda, nunha perspectiva máis contemporánea, unha teoría normativa do federalismo en clave en rigor, complexos, pois este é o vocabulario da republicana, a saber, a superación do horizonte lectura federalista da Unión Europea: Multilevel da mera agregación de intereses e a atención á Constitution, ou da kelsenianamente impensable produción política das preferencias mediante a Verfassungsverbund (Pernice). O federalismo, en deliberación (Máiz 2006). Isto traducirase, como suma, apunta, de modo inequívoco, á innovado- logo comprobaremos, en decisivas consecuencias ra presenza dun poder constituínte plural e com- teóricas aos efectos que aquí interesan.
partido entre varios suxeitos (co)constituíntes: o No entanto, un elemento básico da negocia- pobo da federación e os pobos singulares de cada ción dos equilibrios e o común compromiso no comunidade ou Estado federado. A garantía dun que se fundamenta a federación é a redistribución gardián da Constitución ao servizo da superiori- dos recursos económicos, que permite á vez o dade efectiva desta, un Tribunal constitucional desenvolvemento do autogoberno e a cohesión, —aos efectos que aquí interesan: a autonomía seguindo criterios universais de solidariedade, territorial constitucionalmente amparada— entre as diferentes comunidades. En termos clá- reenvía, ademais, a un adicional e polo menos sicos de Altusio: “os simbióticos obríganse entre dobre requirimento normativo: 1) por unha si á comunicación mutua daquilo que é necesario banda, á necesaria integración territorialmente e útil para o uso e consorcio da vida social” (Altu- plural dos membros do mencionado Tribunal, e sio 1603: VI, 15). Pois o federalismo, como antes 2) á indeclinable intervención das unidades fede- se apuntaba, en canto Estado de Estados, contén radas na reforma da Constitución federal.
unha dimensión capital de igualdade e de soli- O Estado federal engade á división horizon- dariedade, unha inquebrantable vocación igua- tal de poderes entre lexislativo, xudicial e execu- litaria entre os territorios como fundamento da tivo, unha adicional división, así mesmo equidade e estabilidade do proxecto colectivo.
horizontal, de poderes constituíntes e constituí- A solidariedade interterritorial, a suficiencia dos, como Estado de Estados. Esta última financeira para o exercicio do autogoberno, pero redunda nunha democratizadora complexidade tamén, e non en menor medida, a corresponsabi- de escenarios de autogoberno, facilita a articula- lización fiscal, constitúen esteos básicos da súa ción de preferencias diferenciadas e a riqueza estrutura e dinámica institucionais que posúen política que supón a existencia de subsistemas de unha dimensión cooperativa necesaria, aínda que partidos portadores das mesmas. Permite inclu- non exclusiva (pois o federalismo contén sempre so a manifestación de diversas intensidades nas un momento de estimulante competición para o preferencias, segundo o nivel de participación mellor servizo dos cidadáns entre as diferentes nas diferentes eleccións (xerais, nacionais e unidades). Deste xeito, o federalismo, cómpre locais). Faculta, en fin, a máis ampla experimen- insistirmos, intégrase como un esforzo non só da tación en políticas públicas e, na mellor tradi- liberdade na súa dimensión colectiva de autogo- ción republicana, multiplica a accesibilidade e os berno, mais da igualdade social, a cohesión e o escenarios de participación política e incentiva reforzo do Estado de Benestar. ¿Non son todos un mellor rendemento de contas e diferentes estes argumentos que, á derradeira, reforzando a Xuntanza da III Conferencia de Presidentes de Comunidades Autónomas no Senado dimensión republicana da democracia, obrigan a atractivo fronte a calquera outra alternativa revisar a exclusión fundacional, —en suma, nor- (federalismo monista, confederación, secesión) mativa— do federalismo dos principios da teoría moito máis custosa, conflitiva, empobrecedora liberal-igualitarista dunha sociedade xusta? (se non directamente inviable) en termos cultu- Pero ademais, en segundo lugar, o federalismo rais, políticos, sociais e económicos. Velaquí a pluralista permite superar a tan autoevidente capital diferenza: o que para o nacionalismo sece- (amparada tras o “veo da ignorancia”), como sionista constitúe un obxectivo estratéxico (a sepa- insustentable ecuación Estado = nación, asumida ración) —e, a tal efecto, dispón a súa estratexia implícita ou explicitamente tanto no postulado de construción política dun suxeito colectivo de que cada Estado debe conter unha soa nación homoxéneo, unha nación étnico-cultural, que se (principio do Estado nacional), canto de que toda oriente a esa exclusiva opción— para o federalis- Nación, polo feito de selo, en lóxica inexorable, mo constitúe remedio residual a un constatado debe posuír un Estado propio e independente fracaso no ensaio histórico da plural convivencia (principio das Nacionalidades). O federalismo democrática de nacións así mesmo plurais no seu plurinacional permite ensaiar a acomodación non só pacífica (como se adoita dicir), mais O federalismo institucionaliza así, democrati- mutuamente beneficiosa e enriquecedora cultu- camente, o pluralismo, ideolóxico, cultural e ral, política e economicamente, de varias nacións territorial, non só como un feito irremediable mais como un auténtico valor político-constitu- proxecto común de convivencia. Isto é, o federa- cional que, máis que preservar como algo dado, lismo non monista, permite da man dunha nova hai que construír e perfilar entre todos. Pois o lóxica —“unidade na diversidade”— recoñecer a federalismo plurinacional non postula a cousifi- profunda significación moral das identidades cación das identidades, non as blinda institucio- nacionais para os cidadáns, canto provedoras do nalmente para volvelas pechadas, homoxéneas e contexto cultural a través do que se accede á excluíntes, non illa as diferentes comunidades, en política (Kymlicka 1998), pero sen subscribir suma, non é un multi-culturalismo; senón que as acriticamente as teses e o vocabulario do comu- contempla, no seu conxunto e a cada unha delas nitarismo e o nacionalismo (dereito unilateral de en particular, como procesos democráticos de autodeterminación, secesión, soberanía etc.), participación, diversidade interna e deliberación, ofrecendo unha alternativa de acomodación e e reoriéntaas para que sexan, sen erosionar a súa convivencia na Unión (“autogoberno e goberno diferenza, compatibles e superpostas. O federalis- compartido”) (Máiz 2000, Caminal 2003, mo implica un recoñecemento activo, pero sem- pre en perspectiva de encontro, de negociación e O pluralismo plurinacional tórnase, así, nun pacto, de coimplicación solidaria desde a diferen- posible lugar de encontro que non aspira a “resol- za. Por iso o federalismo resulta por completo ver” ou “acabar” cos nacionalismos contra o Esta- alleo ás identidades pechadas, cristalizadas dunha do, mais a presentar unha solución diferenciada vez por todas no pasado, pois o seu eixo norma- de profundo autogoberno e vontade de cogober- tivo non se reduce a un recoñecemento pasivo de no, que poida prover dun ámbito de negociación base organicista, cultural ou histórica das súas e pacto con múltiples gañadores o suficiente unidades constitutivas, senón que se edifica en torno á decisión e compromiso político colecti- sentido de Hirschman— non resolve o proble- vos, democraticamente xerados desde o pluralis- ma de coordinación do autorreforzo e é procli- mo, a participación e a deliberación.
ve á inestabilidade endémica. Parece necesario, En razón de todo o anteriormente aducido pois, que aos incentivos selectivos se lle sumen ben se entende a eiva que supón a exclusión fun- dalgunha maneira incentivos expresivos, lazos de dacional do autogoberno federal dunha hipotética tipo cultural e moral, isto é, identitarios, que discusión dos principios normativos da democra- consoliden a federación como unha comunida- cia na posición orixinal; así como de negar o de (plural), dotada de certas empatías e aínda, valor contextual, fornecedor de sentido en de- nun sentido lato, obrigas morais que emanan mocracia, das diferentes culturas para moitos cidadáns nos Estados federais plurinacionais (Kymlicka 2001, Gagnon 2001, King 2005).
Porén, ¿condúcenos isto a unha concepción normativa da federación desde o ángulo oposto, isto é, a unha visión comprehensiva do federalis-mo? ¿A que os cidadáns deban partillar unha Seicasí, pensando na acomodación pluralista dos mesma idea de ben, un conxunto de valores subs- estados plurinacionais, ¿é suficiente cun acaído tantivos propios? ¿A que o federalismo requira deseño xurídico-institucional para a consecución unha sorte de comunitarismo societario como do federalismo multinacional? Isto, á súa vez, base? ¿A que, digámolo dunha vez, toda federa- condúcenos á cuestión dos lazos que deben vin- ción deba fundarse, de modo monista, sobre os cular entre si aos membros da federación: ¿resul- sólidos alicerces dunha soa Nación? A resposta tan suficientes os incentivos selectivos positivos, non pode ser mais que negativa, pois a estabilida- isto é, o común interese que se desprende tanto de de ningún modo se pode conseguir ao prezo do beneficio compartido da unión, canto do da opresión que resultaría dunha visión comuni- maior custo comparativo de coordinarse noutra tarista ou nacionalista de Estado, imposta desde solución (secesión, por exemplo, ou centralis- arriba, para todas as unidades da federación, mo)? Ou o que é o mesmo, por formulalo, de posuíndo estas moi distintos intereses, vontades e acordo co argumento que aquí nos ocupa, en identidades. E iso por dúas razóns: 1) porque o conceptos rawlsianos: ¿é suficiente como cemen- federalismo implica autogoberno, isto é, a posibi- to aglutinador da confianza interfederal un mero lidade de política propia e diferenciada e non modus vivendi ? Este último, seguindo os criterios simplemente administrativa, de decisión e non só de Rawls (Rawls 1993: 245) apuntaría, en prin- de execución. Isto supón que maiorías diferentes cipio, a que as partes da federación posúen nos Estados, producen preferencias (e intensida- obxectivos e intereses encontrados e a unión des de preferencias) diferenciadas, unha vontade repousaría exclusivamente no feito de que o acor- política de seu, non só no que atinxe as políticas do federal fundacional representa un mero equi- públicas propias, mais á visión global do Estado.
librio. Isto é, os termos do acordo da federación Existen, ademais, diversas maneiras de valorar e baixo o modus vivendi atópanse formulados de tal interpretar a federación, produto de cadansúa xeito que a violación unilateral do mesmo non historia, lingua, cultura, estrutura social, iden- xera beneficios para ningunha das partes. Ora, o tidades, ideoloxías e intereses. 2) Porque, sobre modus vivendi baséase nunha concepción do todo, o federalismo plurinacional implica di- poder suma cero, ou o que é o mesmo: cada unha versidade irredutible de culturas, tradicións, das partes están sempre dispostas a perseguir as institucións, identidades etc. que resultan súas preferencias a custa dos da outra, e a estabi- incompatibles por definición normativa cunha lidade do sistema depende así de circunstancias visión comprehensiva, isto é, monista, e, en defi- continxentes que manteñan unha eventual con- nitiva, nacionalista de Estado da federación.
fluencia de intereses. De aí unha inestabilidade Todo apunta, xa que logo, a que a federación endóxena: un Estado, por exemplo, que foi bene- require duns vínculos que impliquen uns lazos ficiario durante certo tempo da federación, pode- comúns máis velaíños cós dunha doutrina moral ría ser desleal no momento en que se convertese comprehensiva, pero á vez certamente máis circios nun contribuidor neto á mesma; outro podería ca un mero interese conxuntural, estratéxico, a oporse á consolidación dunha “hipersolidarieda- relativa indiferenza mutua dun modus vivendi cir- de” a favor doutras comunidades que faga des- cender o seu propio nivel de renda etc. En suma, ¿Demanda, daquela, a filosofía política da a concepción dos vencellos que unen á federa- federación un horizonte normativo de consenso ción como un mero modus vivendi —os intereses, superposto entre os Estados? (Norman 1997). En os beneficios ou, no seu caso, o dano emerxente principio, semellaría que o modelo rawlsiano de ou lucro cesante das opcións “voz” ou “saída” no lexitimidade liberal-igualitario tería aquí certo interese: o poder político exercido de acordocunha constitución, da que caiba esperar sexaaceptada por todos os cidadáns en canto libres eiguais (e autónomos), racionais e razoables, á luzde principios e ideais admisibles para a súa razónhumana. E isto afectando non só aos esenciaisconstitucionais, mais a cuestións lexislativas queas desenvolven: unha concepción política da xus-tiza federal coa súa aceptación por parte dos cida-dáns e dos Estados pódese esperar razoablementeque poida servir de base á razón pública.
Endebén, isto condúcenos dun modo inexora- ble, desde o punto de vista da teoría normativa, auna postulación do federalismo como unha con- cepción político-moral que implica non só fór-mulas constitucionais, mais principios, valores evirtudes políticas (cultura federal), a través dascales se materializan aqueles principios e se expre-san na vida pública. O cal, a súa vez, obríganos,de contado, a ampliar os restritivos principios dexustiza de Rawls, 1) liberdade e 2) igualdade, coprincipio federal de 3) autogoberno, formuladonunha perspectiva federal de fraternidade (síntesede autogoberno e goberno compartido). Este últi-mo, preséntase, en efecto, vencellado estreitamen-te ás dúas primeiras: como dimensión colectiva daliberdade propia de vontades políticas autónomase igualdade derivada da vocación solidaria e equi-tativa do federalismo.
Desde logo, o consenso superposto achega maior estabilidade fronte a un modus vivendique depende de circunstancias favorables e decorrelacións conxunturais de forzas que, en casode mudaren poden converter as propias regras dexogo en obxecto de competición política. Pero asímesmo fronte á visión comprenhensiva que impli-caría un nacionalismo de Estado (que non“patriotismo republicano”, pois non hai naciona-lismo cívico que non conteña inevitables compo-ñentes étnico-culturais), que impoñen unha soa, hexemónica visión da comunidade baseada nacultura, mitos e narrativa, e intereses da comuni-dade maioritaria no ámbito territorial do que setrate. A óptica do consenso superposto resulta, así etodo, de todo punto insuficiente para a funda-mentación dun federalismo plurinacional, tendoen conta a súa natureza en exceso procedementale escasamente republicana. Entre outras razónsporque: 1) reduce extraordinariamente a axendado espazo público, dos “usos públicos da razón”,á marxe das demandas identitarias, culturais epolíticas, dos cidadáns: ¿como deixar á marxe dosusos públicos da razón a capital pluralidade dasdemandas identitarias?; 2) formúlase como unproceso ideal de razoamento que impón estánda-res hiperracionalistas aos cidadáns, que descoi-dan o mundo do sentido que reside na linguaxe,o valor político da dimensión mítico-simbólica Sede do parlamento da Unión India (Rajya Sabha) en Nova Delhi ¿como ignorar a capital funcionalidade inclusiva Pola súa volta, algo fundamental que se esca- e participativa das narrativas identitarias demo- pa ao modelo rawlsiano do consenso superposto cráticas? 3) deséñase dando por sentada a coinci- como horizonte normativo do federalismo, é dencia entre as fronteiras políticas e culturais, todo o alcance da tese republicana —e o federa- como vimos, da man da asunción acrítica do lismo, se perde a súa substancia republicana, Estado-nación ¿como aceptar unha esfera públi- devén caricatura de si mesmo— de que aos derei- ca que se desenvolva só no idioma da maioría? tos colectivos de autogoberno e autonomía cul- Pola contra, a configuración da identidade tural-territorial, lles ocorre o mesmo ca aos nacional mesma, a súa índole plural ou singular, dereitos individuais, a saber: que os destinatarios a súa autocomprensión do nós/eles, o propio/o de tales dereitos só poden adquirir autonomía alleo, o seu futuro como espazo de asimilación ou multiculturalidade, a súa relación con outras autocomprenderse como autores das decisións e eventuais nacións no seo do Estado etc. son cues- institucións que os regulan. É por iso que a auto- tións todas elas que non se poden entender clau- nomía política das nacións como dereito colecti- suradas pola herdanza da tradición, resoltas vo está estreitamente vencellada á construción dunha vez para sempre no pasado, percibidas dun espazo público a través do cal, mediante polas sucesivas xeracións como unha orixe esen- participación e deliberación, se elucidan os inte- cial, prístina e intocable, allea a toda re-ava- reses en presenza, os criterios relevantes para o liación. Todo en ese fardelo de cuestións recoñecemento e o autogoberno. Isto é, resulta identitarias debe ser obxecto central do libre preciso tomar en serio o que Habermas denomi- esclarecemento público en que todas as voces, na “conexión interna e conceptual” (begrifflich maioritarias e minoritarias, deben ser oídas.
notwendingen Zusammenhang) entre dereitos e A deliberación (Máiz 1996, 2005) constitúe, así, democracia (Habermas 1996: 242). Pois tam- un horizonte irrenunciable, alén do mero con- pouco hai, aos efectos que aquí interesan, pacto senso superposto, na construción democrática de acomodación plurinacional no seo dunha das nacións, máis aínda das nacións plurais e federación sen unha democracia republicana, que contestadas. A selección de mitos e símbolos que torne os seus destinatarios nos autores, os prota- nunca son neutrais, o relato histórico cheo de gonistas do acordo mediante a representación, o decisións de memoria e esquecemento, a varieda- pluralismo, a participación e a deliberación. Os de lingüística amparada polas institucións e o seu dereitos colectivos de autogoberno e autonomía estatuto respecto ás minoritarias, a relación con cultural dificilmente poden ser formulados de outras nacións e o Estado, a definición do futuro modo non paternalista, se antes os propios mem- común nas súas metas económicas, sociais e de bros da nación non articulan e fundamentan en xustiza etc.… deben entrar explicitamente na discusións públicas exentas de coacción, as aspi- esfera pública para seren debatidos polas maiorí- racións, os obxectivos, as demandas, o alcance as e as minorías. A localización da deliberación mesmo da súa propia cultura nacional insoslaia- no corazón mesmo da nación, lonxe de supoñer a transformación dun argumento filosófico sobre Agora ben, o federalismo así formulado como a autonomía e o contexto cultural de decisión espazo de deliberación non pretende superar o nun argumento político (Benhabib 2002), some- conflito da multinacionalidade, na nostalxia te tamén o núcleo cultural mesmo daquela á dis- dunha quimérica sociedade reconciliada ou terre- cusión pública, á crítica e ao exercicio da nal “comuñón dos Santos”; tampouco eliminar autonomía e a capacidade de xuízo, non a exime do escenario político as visións comprehensivas da proba do mellor argumento, nin da contesta- nacionalistas contra o Estado, as súas demandas ción, nin do eventual conflito. Por iso as lecturas de autodeterminación e secesión, nin negar a súa radicais do modus vivendi resultan tan insuficien- lexitimidade, sempre que se ateñan aos requiri- tes como a visión comprehensiva (comunitaris- mentos normativos mínimos da democracia plu- mo) ou a do consenso superposto (liberalismo): ralista. Todo ao o contrario, procura facilitar un se do que se trata é de como facer que a diversi- enfoque normativo que prescribe ámbitos de dade de individuos e comunidades territoriais negociación e deliberación, de espazos multilate- das sociedades tardomodernas coexistan en ins- rais e bilaterais de encontro e desencontro, por titucións comúns que todos acepten como le- mor de atinxir un compromiso parcial e un pro- xítimas (Gray 2001: 141), unha teoría normativa xecto común revisable de convivencia, que tamén do federalismo pluralista de claro alento repu- o será, de se acadar, de xénese de identidades blicano cobra a súa pertinencia última tanto fronte a nacionalismos de Estado canto fronte Pero o horizonte normativo deste federalismo a (multi)comunitarismos nacionalistas de “mo- deliberativo, que aspira á construción dunha comunidade plural superposta ás comunidades interiores, reclama a efectos internos de construíra súa propia lóxica non só o abandono dunnacionalismo de Estado (tanto de Estado centra-lista canto de federalismo nacional) por demasia-do comprensivo e asoballante, mais, así mesmo, a superación, incorporándoa nunha nova síntese,dunha lectura unicamente institucional, xuridi- Altusio, J. Política. CEPC, Madrid, 1990 (1603).
cista da federación, en exclusiva clave de Estado Benhabib, S. Te Claims of Culture. Princeton U. Press, 2002 (1997).
(“patriotismo constitucional”, “patriotismo cívi- Buchanan, A. Justice, Legitimacy, and Self-Determination. Oxford co”), por excesivamente debedora dun insufi- ciente e procedementalista consenso superposto.
Burgess, M. Comparative federalism. Routledge, Londres, 2006.
Non hai “patriotismo cívico” incontaminado por Caminal, M. El federalismo pluralista. Paidós, Barcelona, 2002.
ningunha idea de nación: todo proceso de State- Elazar, D. Exploring Federalis. Alabama U. Press., Tuscaloosa, 1987.
building o é tamén de Nation-building, todo Friedrich, C. J. Trends of federalism in Theory and Practice. Prae- nacionalismo cívico o é tamén cultural, ou o que é o mesmo: non hai dicotomía posible entre Gagnon, A. (2001) “The moral foundations of Asymmetrical nacionalismo étnico/cívico (Máiz 2004). federalism: a normative exploration of the case of Quebec Pero esta constatación require, ademais, a and Canada”, en A. Gagnon, J. Tully (eds.) Multinational reformulación normativa da idea mesma de Democracies. CUP, Cambridge, 2001.
nación, o abandono do nacionalismo organicista, Gagnon, A. e Gibbs, Ch. “The normative basis of Asymmetrical a liquidación da idea —á vez imposible e inxus- federalism”, en R. Agranoff (ed.) Accomodating Diversity: tificable— de comunidade nacional (maioritaria Asymmetry in Federal States. Nomos, Baden-Baden, 1999.
ou minoritaria) homoxénea e monocultural, a Gray, J. Las dos caras del liberalismo. Paidós, Barcelona, 2001.
superación deste falso horizonte comunitario e Haberlas, J. Faktizität und Geltung. Suhrkamp, Frankfurt, 1996.
holístico, en favor dunha teoría da nación como King, P. Federalism and Federation. Croom Helm, Londres, 1982.
comunidade política e plural, integrada por maio- King, L. “The federal structure of a Republic of Reasons” Politi- rías e minorías que partillan, discuten e renego- cal Theory 33,5, 2005, 629-653.
Kymlicka, W. Finding Our Way. Oxford U. Press, Toronto, 1998.
constrúen o propio (con non menor dose, por —“Territorial Boundaries: A Liberal Egalitarian perspective”, en certo, de contestación interna e negociación).
D. Miller e S. Hashmi Boundaries and Justice, Princeton U.
Isto é, resulta de todo punto preciso poñer na orde do día da teoría política federal un concepto Madison, Hamilton. The Federalist papers Taduccion de D. Blanch non organicista de nación, en concreto, un con- e R. Maíz. Akal, Madrid, 2007.
cepto: 1) político (non culturalista, aínda que a Máiz, R. “On deliberation: Rethinking Democracy as Politics cultura xogue un papel de non escaso relevo), e itself”, en E. Gellner (edit.), Liberalism in Modern Times, 2) pluralista (non monista, tanto no conxunto Central European University Press, Londres, 1996, 145-173.
como no interior mesmo de cada unha das co- — “Democracy, Federalism, and Nationalism in Multinational munidades). Expresado noutros termos: un con- States”, en R. Máiz e W. Safran, Identity and Territorial Auto- cepto federal de nación, ou para ser aínda máis nomy in Plural Societies, Frank Cass, Londres, 2000.
precisos, un concepto republicano-federal (Máiz — “Politics and the nation: nationalist mobilization of ethnic 2006) de nación, que concilie unidade e diversi- differences”, Nations and Nationalism 9,2, 2003, 195-214.
dade, como correlato da síntese de autogoberno e — “Más allá de la dicotomía nacionalismo-cívico, nacionalismo goberno compartido, e alumee da man de identi- étnico”, en A. Gurrutxaga, El Presente del Estado Nación, dades traslapadas —algo impensable tanto desde o principio do Estado nacional canto do principio — “Nation and Deliberation”, en R. Máiz e F. Requejo, Demo- das nacionalidades; tanto desde nacionalismo cracy, Nationalism and Multiculturalism, Routledge, Londres, centralista canto do federalismo nacional(ista)— unha verdadeira nación de nacións ■ — “Deliberación e inclusión en la democracia republicana”, Revis- ta Española de Investigaciones Sociológicas 113, 2006, 11-49.
— “Republicanismo, federalismo y socialismo en el pensamien- to político de Pi i Margall”, en Pi i Margall, Escritos sobre federalismo, Ramón Máiz (edit.), Istmo, Madrid, 2006.
Norman, W. “Towards a Philosophy of federalism”, en J. Baker, Group Rights, Toronto U. Press, Toronto, 1994.
— Negotiating Nationalism. Oxford U. Press, Oxford, 2006.
Rawls, J. Political Liberalism. Columbia U. Press, Nova York, 1993.
Requejo, F. Multinational federalism and value pluralism. Rou- N O V I D A D E S G A L A X I A
l i t e r a r i a
i l l a n o v a
e n s a i o
d o m b a t e

Source: http://federalistainfo.files.wordpress.com/2012/11/fedepluriedemorepu.pdf